پرتال عمران ومعماري اورمیه

آخوند :
حمام آخوند در شهرستان اروميه در داخل بازار قديمي در راسته حاج ميرزا حسين آقا قرار گرفته است كه متعلق به دوره قاجاريه است . بنا پلان منظم ندارد . كف حمام در حدود 80/2 متر از كف بازار پايين تر است . اين بنا دو گنبد مركزي دارد كه يكي از گنبدها براي گرمخانه ديگري براي رختكن طراحي شده است . پي هاي بنا از سنگ لاشه و ملات بينشان ماسه و آهك است . قوس هاي بكار رفته در نماي داخلي بنا از نوع شاخ بزي است . حمام آخوند همان كاربري زمان ساختش يعني استفاده بعنوان « گرمابه » را دارد و محل خزينه آب سرد قديم امروز به محل دوش تبديل شده است . حمام تزئين خاصي ندارد . آجرهاي بكار رفته در بنا آجرهايي به ابعاد 20*20 سانتي متر و ملات بين آنها گچ دست كوب مي باشد.
با توجه به اينكه اين حمام در سال 1366 هـ . ش بر اثر حمله هواپيماهاي عراقي تخريب شده بود تعميراتي در آن صورت گرفته است كه البته بر اساس معماري قديمي اصلاح شده است و در حال حاضر بعنوان گرمابه عمومي مورد استفاده قرار ميگيرد .

حمام قراچه :
حمام قراچه در بين بافت قديمي بازار اروميه ما بين راسته كوزه فروشان و خيابان عسگرآبادي قرار گرفته است ، بطوريكه ذكر شد اين حمام كه ورودي ‌آن در راسته كوزه فروشان قرار دارد در ضلع غربي مجموعه بازار واقع شده است . طبق مندرجات كتب تاريخي اين حمام در زمان حكومت نادرشاه محمود وجود داشته است و از نظر فرم طاق و كتيبه و تكنيك ساخت بيانگر معماري اوايل زنديه يا صفويه مي باشد ، ورودي حمام از بازار كوزه فروشان منشعب مي شود . اين حمام مانند ساير حمامهاي قديمي پايين تر از كف كوچه ساخته شده است . با توجه به اينكه هم اكنون مورد استفاده مي باشد حمام نسبتاً سالم بوده و در صورت نياز با تعميرات موضعي از قسمت هاي آسيب ديده آن مي توان رفع خطر نمود . به هر صورت با توجه به پلان حمام براحتي مي توان به خصوصيات اين گرمابه آشنا شد . حمام فاقد تزئينات و آرايش بوده و تمام بدنه داخلي آن با اندود گچ و آهك و كاشي هاي جديد پوشانيده شده است و هيچ نوع تزئينات قديمي در ظاهر ندارد ، مگر اينكه در لايه برداري به تشابه هايي از آرايش هاي اوليه حمام برخورد شود . نادر شاه افشار در همين حمام بود كه در هنگام استحمام شبانه با شنيدن صداهاي محافظان نسبت به محمد كريم خان بيگلر بيگي بدگمان شد و دستور داد كه در همان رختكن حمام او را احضار كردند و از دو چشمش نابينا كردند .

حمام خان :
اين حمام بوسيله سردار باني مسجد سردار نزديك مسجد ساخته شده بود كه بعد از كودتاي رضاشاه و خيابان كشي شهر تخريب گرديده است و به جاي آن پاساژي بنا گرديده كه امروزه به نام پاساژ « ورهرام » معروف است .
حمام هاي علي شهيد ، قوشالار ، قائم ، علي مصطفي و حاجي فتح ا... از ديگر حمام هاي تاريخي اروميه هستند كه همگي آنها در داخل بازار قديمي اروميه بنا گرديده اند و قدمتشان به دوران قاجاريه مي رسد ، اما هيچ كدام از آنها در فهرست آثار تاريخي ثبت نشده اند .
بناي سه گنبد اروميه مقبره اي است از دوران سلجوقيان با قدمتي هشتصد كه در جنوب شرقي اروميه واقع شده است .
 

اين مقبره از بيرون به شكل استوانه اي و مدور و از داخل چهار گوش مي باشد . نماي بيروني آن از سنگهاي تراش خورده و آجرهاي چهار گوش است و نماي داخل از دو. طبقه تشكيل شده است كه طبقه اول آن سردابه و طبقه دوم اطاق مقبره ناميده مي شود كه اين دو طبقه با پوششي قوس دار از همديگر جدا شده است در ورودي طبقه اول يا سردابه آن به شكل طاق جناقي و در ورودي اطاق مقبره آن به صورت معمولي و چهار گوش است كتيبه سردر بناي سه گنبد با خط كوفي با سنگهاي مستطيلي شكل و به شيوه گره بندي نگاشته شده است
 

اين بنا مربوط به قرن ششم و به دستور ششقاب المظفر يكي از اميران محلي سلجوقي و توسط شخصي به نام ابومنصور ساخته شده استبنا شبيه مزارهاي قديمي شهر مراغه مي باشد
درباره وجه تسميه سه گنبد برخي از مورخان بر اين باورند كه دو بناي ديگر نيز در مجاورت روستائي بنام چهريق از دهستانهاي شهرستان سلماس وجود داشته كه مجموعه سه بنا را در قديم سه گنبد مي ناميدند.
 
يخچال دوقوزپله (نه پله)
يخچال دوققوز پله در محله اي قديمي به عسگرخان و در كنار نهر كوچكي به نام ((دره چاي)) در شهر اروميه قرار دارد . دوققوز در تركي به معناي نه (9) مي باشد.تا قبل ازگسترش شهر به صورت فعلي ،اهالي اروميه از اين يخ استفاده مي كردند و نيز مراسم چهارشنبه سوري را در كنار حوضچه اي كه آب نهر به آن مي ريخت و فاصله اش با يخچال حدود چهل متراست برگزار مي گردد.
 
با توجه به شكل ساختمان و نقشه اي يخچال ،به نظر مي رسد اين بنا به دوره قاجار تعلق دارد . بنا و سقف آن از سنگ و آجر است . اين يخچال هنوز سالم باقي مانده و صدماتي به آن وارد نشده است . فضاي داخلي اين انبار ذخيره يخ – سالن اصلي – به علت تناسب خاص و كشيدگي ارتفاع آن و دقتي كه در آجر چيني سقف آن به كاررفته داراي شكوه و گيرايي جالب توجه است .
 
اين يخچال به همت مديريت ميراث فرهنگي استان به گالري تبديل شده است .
بناي هدايت
 مدرسه قديمي هدايت در بافت متراكم و مسكوني و در ضلع غربي خيابان امام كوچه مهر ، اميرنظمي سابق احداث شده است . با توجه به نوع مصالح و فرم معماري و تاريخ احداث آن بسال 1303 مي باشد . قدمت آن به اواخر دوره قاجار مي رسد . اين بنا در واقع توسط شهرياران احداث شده است و در جنگ جهاني اول هم مدتي فرانسويها از بناي فوق استفاده نموده اند . ضمناً با توجه به اتصال ديوار جنوبي مسجد مناره به صحن مدرسه معلوم مي‌شود كه اين مسجد بعد از مدرسه هدايت ساخته شده است .
 

مهمترين و با ارزش ترين بخش مدرسه را ساختمان ضلع جنوبي صحن تشكيل مي دهد كه رو به شمال و در ميان حياطهاي بيروني و اندروني قرار گرفته است . حياطهاي مدرسه بفرم چهارگوش با ديوار كشي آجري و پايه هاي سنگي و آجري با طاقنماهايي از آجر لعابدار فيروزه اي آرايش يافته است . در دو ضلع جنوبي و غربي حياط ساختمانهايي با زيرزمين وجود دارد كه از سطح حياط چند پله پايين تر است . مصالح بكار رفته در زيرزمين تا ارتفاع يك متر با سنگهاي خاكستري تراش و در طبقه همكف از آجر استفاده شده است .
 

سر در ورودي ساختمان اصلي مدرسه با طاقهاي هلالي شكل در دو جبهه با رعايت قرينه سازي به سالن اصلي متصل مي شود . و نماي شمالي ساختمان با ايوان كم عمق با ستونها و قوسهاي نيم برجسته مزين به آجرهاي لعابدار فيروزه اي رنگ شده اند . پيشاني ايوان با كاشي هاي هفت رنگ تزئين شده كه متاسفانه اكثر آنها از بين رفته است و اندكي از آنها با نقش گل و بته باقي مانده است . تالار اصلي مدرسه در دو جبهه نماي شمالي و جنوبي داراي ارسي هاي عظيمي است كه با شيشه هاي رنگي تزئين شده است.
امامزاده برکشلو
اين مقبره مدفن امامزادگان ((محمد))و ((ابراهيم))از نوادگان امام موسي الكاظم (ع) است و در روستاي ((بركشلو))در ده كيلومتري شرق شهرستان اروميه قرار دارد . امامزاده بركشلو از بزرگ ترين و مهم ترين زيارتگاه هاي مردم استان محسوب مي شود و بناي آن مربوط به دوره زنديه و اوايل قاجار است .
 

اين مقبره به شكل مستطيل با يك گنبد مركزي –مانند چهار طاقي دوره ساساني –و چها جرز قوس دار دارد و به وسيله گوشواره هايي طاق آن به هشت ضلع تقسيم شده است . در هر ضلع از مقبره يك ورودي با قوس جناقي ديده مي شود و در طرفين آن پنجره هايي با قوس هلالي وجود دارد . مصالح به كار رفته در بناي مقبره از سنگ –ازاره تا يك متر – و آجر است . نماي خارجي آن طاق نما و آجر كاري زيبايي دارد . مقبره داراي ضريح زيبا و آب طلا كاري شده است . نماي داخلي مقبره نيز از نظر تقسيم بندي و تركيبات معماري چشم گير و خوش تناسب است .
كليساي سير :

اين بنا يكي از آثار سنگي استان بوده و تمام ديوارها و سقف آن را با سنگهاي نامنظم بصورت بسيار ماهرانه و در نهايت استحكام ساخته اند . بنا از دو قسمت تشكيل يافته است كه شامل ورودي نسبتاً كوتاه و سالن اول نيايش و محراب و اطاقهاي اطراف آن مي باشد . و قسمت بعدي سالن ديگري است كه بموازات سالن اول و اطاقهاي كوچكي كه به پشت محراب ارتباط دارند قرار گرفته است .
 

نماي داخلي هر دو سالن ساده بوده و با اندود گچ پوشانده شده و رنگ آميزي گرديده است . پوشش سالنها بصورت طاق و گهواره اي و بفرم نيم بيضي و يادآور معماري دوره باستان مي باشد. در قسمت پشت ساختمان كليسا و متصل به آن فضاي كوچكي قرار دارد كه شامل يك اطاق و دخمه اي در زير آن مي باشد كه به منزله چله خانه كليسا محسوب مي شود .
نام اصلي اين كليسا مارسرگيز مي‌باشد و در5 كيلومتري جنوب‌غربي شهر اروميه نزديك تفرجگاه بند قرار دارد . مارسرگيز از كلمه مار به معني حضرت يا صاحب و سرگيز لغت يوناني سن جرج مي باشد كه در واقع محل دفن مارسرگيز است . اين كليسا كه زيارتگاه مسيحيان مي باشد با توجه به سبك معماري و مندرجات كتب مورخين آشوريها بنائيست مربوط به دوره قبل از اسلام كه در زمان خسروپرويز به مناسبت غلبه ايرانيان به روميان توسط زوجه اش شيرين ساخته شد . 
كليساي ننه مريم
 
 كليساي ننه مريم كه امروزه به كليساي شرق آشور ناميده مي شود . در خيابان قدس شهر اروميه قرار دارد و يكي از آثار بي نظير و تاريخي آشوري هاي اروميه است . در سده هاي گذشته دفن اموات در اين محل انجام مي گرفت . اين بنا در طي قرون مورد مرمت قرار گرفت . نماي فعلي متعلق به دوره ساساني است و داراي طاق هاي بسيار جالب و قرينه سازي كاملا زيبا –قابل مقايسه با معماري آتشكده هاي ساساني – است . طبق روايت نويسندگان آشوري و مسيحي اين بنا قبلا آتشكده بود و يكي از معابد معروف زرتشتيان اين ديار به شمار مي رفت . همچنين آمده است كه سه نفر از موبدان زرتشتي در اين مكان مشغول اداي فرايض مذهبي بودند كه شبي شاهد حركت ستاره اي درخشان در طرف شرق مي شوند. اين حادثه را نشاني از تولد نوزادي كه ناجي خواهد بود دانسته و همان شب به جانب آن ستاره –قدس شريف-روانه مي شوند .
مورخان مسيحي بر اين عقيده اند كه اين سه موبد به شهر اروميه مراجعت مي كنند و بعداز
چندي آتشكده خود را مبدل به كليسا مي كنند و به تبليغ دين مسيح مي پردازند و در همين مكان نيز چشم از جهان بسته و در جوار كليسا به خاك سپرده مي شوند . بنا به استناد كتب مذهبي آشوري ها،اين سه تن نخست نام هاي بومي داشتند و بعدا نام هاي آشوري بر خود نهادند . نام دو تن در كتب به اسامي ((ملكوم))و ((بلشامر)) آمده است ،ولي از نام سومي اطلاعي در دست نيست . و نيز در متون آمده است يك شاهزاده چيني با پنجاه تن از سران آن كشور در سال 642 م براي ملاقات با اسقف اعظم ((نينوا))به بين النهرين مي آيند و از آن جا به اروميه مي روند و مدتي در اين كليسا مقيم مي شوند و نسبت به مرمت آن همت مي گمارند . نام اين شاهزاده خانم بافري (باپري) ناميده شده است .
كليساي ننه مريم داراي صحن نسبتا بزرگي است . حياط كليسا به وسيله دو ورودي به خيابان قدس و كوچه ضلع غربي راه مي يابد . بخش قديمي و اكثر ساختمانهاي كليسا در ضلع شمالي صحن واقع شده اند . كليساي ننه مريم بارها مرمت شده و شكل هاي ناهمگون پيدا كرده است . به نظر مي رسد اولين مرمت در سال 642 م و به دستور خواهر سلطان وقت چنين صورت گرفت و در سال 1342و1343 ش نيز برخي برجي جديدبه كليسا اضافه شد و خود كليسا مورد مرمت قرار گرفت .
 
   
ساختمان شهرداري اروميه :
ساختمان شهرداري اروميه هم اكنون در جبهه شرقي ميدان نسبتاً بزرگ و قديمي اي بنام ميدان انقلاب جاي گرفته است كه به ميدان ايالت در آذربايجان شناخته شده است . در جبهه هاي جنوبي ، غربي و شرقي به ترتيب ساختمان هاي دادگستري ، ستاد لشگر 64 اروميه و شهرباني جاي گرفته است . اين بنا در سال 1310 هجري شمسي توسط « ملا اوستا » كه از  چيره دست ترين معمار زمان خود بوده بر اساس طرحي از قارتال (عقاب) ساخته شده است .  پلان كلي اين ساختمان به شكل عقابي(قارتال، بناي شهرداري تبريز نيز به شكل قارتال است ) است كه بالهاي خود را پهن كرده است . (چون طرح اين بنا بر اساس شكل قارتال بوده است  كه عقاب پرگشوده اي است) طراح مجبور به رعايت تقارن نسبت به محور عرضي شده است . ساختمان دو طبقه دارد كه ارتباط طبقه اول با طبقه دوم توسط پله دو طرفه عريضي ميسر شده و با انحنايي كه در قسمت پايين به خود مي گيرد از پله به عنوان عامل دكوراتيو استفاده شده است . همچنين بخاطر حفظ ريتم ساختمان فضاهاي اصلي به شكل مربع مستطيل و فضاهاي تردد و انتظار بصورت فضاهاي سه وجهي وگاهي غير منتظم كه نسبت به ساير فضاها از الويت پايين تري برخوردار است ساخته شده است . در نماي جنوبي ( روبه ميدان ) كه در معرض ديد عموم قرار گرفته با استفاده از برجستگي هاي عمودي كه در طرفين ورودي قرار دارد عظمت اين بنا را تشديد مي كند و از يكنواختي بنا مي كاهد . در همين نما ( جنوبي ) و در جلو سالن اجتماعات بالكني مشاهده مي كنيم كه با دارا بودن دو ستون قطور ضمن محافظت ورودي از نزولات جوي ، تاكيد بر ورودي مي كند .
 
 
اين ساختمان به دليل قرار داشتن در مركز شهر رويدادهاي زيادي را شاهد بوده است  و يكي از مراكز تاريخي آذربايجان است كه وقايع بسياري را به خود ديده است .از مهمترين وقايع تاريخي كه در اطراف اين بنا رخ داده است مي توان به بمباران پادگان توسط ارتش روسيه در حمله متفقين به ايران و مناطق آذربايجان (30 شهريور 1320 هجري شمسي ) اشاره نمود كه در اثر اين واقعه قسمتي از نماي جنوبي آن تخريب شد بازسازي و مرمت اين بنا توسط دو نفر يكي بنام اوستا مهبور و ديگري يك استادكار مسيحي انجام گرفته است . اين بناي زيبا و قديمي ميراث فرهنگي كشور به شماره در فهرست آثار ملي قرار گرفته است .
توضيح اينكه در سال 1387 شمسي،سازمان ميراث فرهنگي آذربايجان غربي و شهرداري اورميه تصميم به حفظ و نگهداري اين ميراث تاريخي اورميه و آذربايجان گرفتند و اقدام به ترميم نماي اين بنا نمودند كه بعد از اين مرمت قرار است ساختمان شهرداري اورميه به عنوان گنجينه آذربايجان غربي به موزه تبديل گرديد،با تشكر از اين اقدام ارزشمند.
 
  عمارت چهار برج :
عمارت چهاربرج اروميه ساختمان بزرگي است كه به دستور رضا قلي خان بيگلربيگي ( فرزند موسي خان) بنا شده است . چهار برج ساختمان بزرگي بوده كه چهارگوشه آن ، برج ساخته شده است داراي اتاق هاي مزين متعددي است تا قسمتهاي اندروني و بيروني ، تالارهايي متعدد و حمام مخصوص بود كه چند خانوار مي توانستند در آنجا زندگي كنند . در اين عمارت از كريم خان زند و فتحعلي شاه قاجار پذيرايي شده است .
تالارهاي آن با نقاشي آبرنگ به وسيله نقاشي هنرمند اروميه الله وردي خان تزئين شده است . علي محمد باب ( روحاني فرقه كذايي بهاييت ) نيز چند روزي در آن زنداني بود . روحانيون اروميه براي مقابله با فرقه بهاييت اين بنا را تخريب نموده اند و ساختمان فعلي مهديه اروميه در محل عمارت چهار برج بنا شده است .

كاروانسراي شركت نفت:
اين كاروانسرا در داخل شهرستان اروميه ، چهار راه وليعصر بطرف جاده سلماس قرار دارد . قدمت آن حدوداً به اواخر قاجار و اوايل دوره پهلوي مي رسد . ديوارهاي جانبي اين بنا از سنگ تشكيل شده است كه از آزاره به بالا طاق پوششي آن از آجر بوده است . اين بنا از اتاقهاي جداگانه اي كه با يك در ، از داخل بهم وصل هستند ، تشكيل شده است . اين اتاقها داراي حوضهاي زيبايي هستند و مصالح اصلي بنا سنگ و آجر مي باشد ، نماي داخلي و خارجي اين بنا از آجر ساخته شده است و سقف اين كاروانسرا در قسمت هايي كه اتاق هاي بزرگ دارند بصورت قوسي شكل است .
درهاي اين بنا داراي سقف هلالي است كه پايه هاي آن سنگي مي باشند . اين بنا در حال حاضر بعنوان تعميرگاه استفاده مي شود كه البته متناظر با هدف ساخت اوليه كه به منظور كاروانسرا احداث شده بود نيست . 
 

بازار شهر ارومیه

نشاني بنا : بازار اروميه در گوشه جنوب شرقي شهر اروميه واقع گرديده است كه در حال حاضر بخش عمده و سالم آن در بين خيابانهاي امام - عسگرآبادي - اقبال و منتظري محصور مي باشد.

 
طول و عرض بنا : حدودا 100 * 300 متر
كاربري قبلي و فعلي و پيشنهادي بنا : تجاري – اجتماعي
واحدهاي مختلفي مي باشد از جمله مسجد جامع شهر در اين محدوده قرار گرفته كه بنائيست مربوط به قرن 6 ه. ق. در بازار ارومیه هر راسته و بخشی از سبک و شکل خاص دوره خود پیروی کرده است ؛ بقایای به جا مانده ، نمایانگر ذوق معماری دوره های مختلف است . علیرقم تنوع شکل طاق ها ، چشمه و گنبدها ، مجموعه بازار از سادگی ویژه ای برخوردار است . مصالح تمام راسته بازار و چهار سو ها از آجر انتخاب شده و اکثرا فاقد اندود ساده گچ است.

ولي قديمي ترين بخشهاي باقيمانده محدوده بازار از دوره صفويه به بعد مي باشند , مخصوصا حمامهائي از دوره زنديه و قاجار باقي مانده كه نمايانگر ذوق معماري دوره هاي مختلف مي باشند. هر راسته و بخشي از اين مجموعه داراي فرم و شكل بندي خاص خود مي باشد. وجود تيمچه ها , سراها , مسجد , حمامها , تماما دال بر آباداني و تحرك اين بخش از شهر در زماني نه چندان دور مي باشد
از خصوصيات بارز اين مجموعه سادگي معماري آن است , با وجود تفاوتهائي كه از نظر فرم در طاقها و چشمه و گنبدهاي بازار مشاهده مي شود , هيچ نوع تنوعي از حيث تكنيك هنري مانند كاشيكاري , گچبري , سنگ كاري و دربهاي قديمي پركار چوبي در بازار ديده نمي شود , مصالح تمام راسته بازارها و چهارسوها از آجر انتخاب و اكثرا حتي فاقد اندود ساده گچ نيز مي باشند
تنها تنوع مجموعه ذوق و سليقه معماران دوره هاي مختلف است كه هر كدام با انتخاب فرمي خاص از نظر شكل قوسها , اثري از خود به يادگار گذاشته اند

در سالهای گذشته این اثر تاریخی ( بازار ارومیه ) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت که در ذیل به آنها اشاره میشود :
گزارشات اجمالي مرمت و حفاظت بنا :
- احيا طاق و گنبدهاي فروريخته سقف پوششي راسته هاي حلبي سازان - اجلال - مسگران - آقا رضي - چاقو سازان - سنگ تراشان – نقاشان
- مرمت نماي آجري راسته
- مرمت و استحكام بخشي گنبدهاي آسيب ديده راسته عطاران و بزازان
- احيا گرمابه آخوند و بخشي از راسته بازار ميرزا حسين آقا كه در اثر بمباران هوائي دشمن تخريب گشته بود
- مرمت و احياي نماي داخلي تيمچه صدريه
- مرمت بخشي از نماي سراي حاج ابراهيم
- بازسازي و احياي جداره نماي بازار بر ميدان ولايت فقيه
- اجراي سردرهاي ورودي بازار در بر ميدان ولايت فقيه , ورودي راسته اجلال - ورودي راسته حلبي سازان
- ورودي راسته عطاران , بلورفروشان و ورودي راسته حاج ابراهيم